گردشگر مذهبی و زائر؛ از تفکیک معنایی تا وحدت مصداقی

به گزارش روابط عمومی سازمان جهاددانشگاهی خراسان رضوی، دکتر آرش قهرمان با بیان اینکه "گاهی از برخی مدیران شهری شنیده می شود که » مشهد شهر زیارتی است نه گردشگری  و حتی عناوینی مانند گردشگری مذهبی برازنده جایگاه مذهبی این شهر نیست « در این یادداشت از منظر جامعه شناسی  به وجوه افتراق و اشتراک ترمینولوژیک  این دو مفهوم  پرداخته می شود" در یادداشت خود آورده است:

از منظر جامعه شناسی در تعریف گردشگری حداقل  دو رویکرد نظری وجود دارد که در این یادداشت  به طرح موجزبه آنها پرداخته و در پایان، یکی از رویکردهای تلفیقی که به نزدیک سازی این دو می انجامد مورد  اشاره قرار می گیرد :

• رویکرد رفتارگرایی: از منظراین رویکرد، اصالت بر پیامد های  رفتاری حضور گردشگرـ به ویژه پیامدهای اقتصادی ـ در مقصد است . پیامدهایی همچون  به گردش درآوردن چرخه های تولید در زنجیره های  اقامت ، حمل و نقل ، خوراک و تفریحات که دارای کارکردهای اقتصادی  است . چون در این رویکرد، نگاه متمرکز بر وجه پیامدی حضور است ؛ انگیزه و هدف  گردشگر ، اصالت ندارد . لذا در ذیل این نگاه تفاوت بارزی  بین گردشگر مذهبی و زائر وجود ندارد .
• رویکرد تفهم گرایی : در ذیل رویکرد های  معنا گرا  ؛ چون گردشگری مفهومی مدرن و در ذیل مقوله اوقات فراغت جای می گیرد ؛ لذا هر رفتاری ولو در قالب سفر با اقامت شبانه، الزاما دارای معنای اصیل گردشگرانه نیست . در نزد تفهم گرایان مفهوم کانونی گردشگری، لذت ، فراغت و فاصله جستن از زندگی روزمره است . در ذیل این نگاه  مسافرانی که در مقصدی با تک اولویت زیارت آمده باشند ؛ چون این کنش ناظر به یک امر عبادی  و دینی و نه فراغتی است؛ گردشگری محسوب نمی شود .

گرچه به لحاظ رفتارگرایی ، حضور دانشجویان در یک شهر دانشگاهی در ذیل گردشگری علمی شمرده می شود. همچنین حضور یک کارمند یا تاجر در یک شهر برای انجام فعالیت اداری یا تجاری در قالب گردشگری تجاری جای می گیرد. ولی تفهم گرایان این رفتارها را ـ چون بن مایه های فراغتی و لذت جویانه در آنها دیده نمی شود ـ خارج از حوزه گردشگری قرار می دهند . البته  اگر اولویت فرد  زیارت  باشد ولی در کنارش اهدافی همچون سیاحت ، دیدار از اقوام ، خرید و... باشد؛ در قلمرو گردشگر مذهبی شمرده می شود. .شایان ذکر است تعریف استاندارد و بین المللی گردشگری ، بر اساس رویکرد رفتارگرایی است . زیرا ناظر به وجه گردشگری به مثابه یک صنعت و ارزش افزوده آن در حوزه اقتصاد مقصد است . و معانی رفتار ـ در این مقام ـ تاثیری در پیامد آن ندارد .

• حرکت به سوی رویکردهای تلفیقی تر

در ذیل رویکردهای تلفیقی، رفتارهای زیارتی زائران ـ کم و بیش ـ دارای پشت صحنه های لذت جویی است :تراژدیک ترین مناسبتهای مذهبی مانند ظهر عاشورا ، برای عزاداران حاوی خاطرات لذت جویانه با محتوای ارتباطی است . مانند شوخی های عزاداران در هنگام تناول غذای نذری ، شوخی های تعزیه خوانان و قلیان کشیدن تعزیه خوان و بازیگران  نقش امام حسین(ع) و شمر پس از اتمام تعزیه خوانی؛ مسافرتهای روستایی زاده گان  شهر نشین  به خاستگاه  خود و...  بر این اساس، این دو رویکرد به یکدیگر نزدیکتر شده به طوری که زائر و گردشگر گرچه دو مفهوم متمایز هستندولی وحدت مصداقی پیدا می کنند. رویکردپدیدارشناسانه تلاش هایی برای یافتن بن مایه های لذت جویی در پشت صحنه کنش زیارتی زائران  دارند و هر چه این نشانگان پشت زمینه ای بیشتر کشف شود ؛ ظرفیت های تلفیقی این دو رویکرد بالاتر می رود .

سخن آخر :

بر این اساس می توان گفت گردشگری مذهبی و زیارت گرچه دو حوزه مفهومی متفاوت محسوب می شوند ؛ ولی وحدت مصداقی دارند . و از منظر مدیریت شهری ، حوزه خدمت رسانی به این دو، عملا یکی است . و ناظر به سیاستگذاری های واحدی برای ارائه خدمات بهتر برای جلب رضایت و افزایش دوره اقامت می باشد . مسافری که به مشهد آمده است ؛ آنگاه که به زیارت امام رضا (ع) مشرف می شود ؛ یک زائر است . و اگر پس از زیارت به تفرجگاههای طبیعی اطراف مشهد مانند هفت حوض مراجعه نمود ؛ یک گردشگر تفریحی و طبیعت گرد می باشد . در هر حال این دو موقعیت ناظر به یک فرد است و مدیریت شهری مشهد قصد خدمت به آن فرد را دارد . تا نیازهای حوزه های اقامت ، حمل و نقل ، سوغات ، خوراک و رستوران ، امنیت و... تامین شود تا در مقابل دوره اقامت او در شهر مشهد افزایش و اقتصاد شهری هم رونق بگیرد.